Άρθρο του Θάνου Δούρου (δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Κορινθία, Η πύλη της Πελοποννήσου”, τεύχος 14)
Ο πλανήτης εισέρχεται σε μια νέα γεωπολιτική και οικονομική φάση, κατά την οποία το μεταπολεμικό σύστημα της παγκοσμιοποίησης – που εν πολλοίς βασίστηκε στην ηγεμονία των ΗΠΑ– φτάνει στο τέλος του. Η διαφαινόμενη αποχώρηση των ΗΠΑ από το ρόλο του παγκόσμιου εγγυητή ασφαλείας, σηματοδοτεί μια ανατροπή στη λειτουργία της διεθνούς οικονομίας και οδηγεί σε αλλαγές των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων, καθώς και στην επιστροφή της παραγωγής σε εθνικά ή περιφερειακά πλαίσια.
Οι ΗΠΑ ως εγγυητής της παγκόσμιας ασφάλειας
Ο ρόλος των Ηνωμένων Πολιτειών ως εγγυητής της παγκόσμιας ασφάλειας ξεκίνησε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και εδράζεται σε μια σειρά από γεγονότα και αλλαγές στη διεθνή πολιτική και στρατηγική τάξη.
1. Η λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου (1945), ο οποίος άφησε πίσω του εκατομμύρια θύματα, τεράστιες καταστροφές και μια διεθνή τάξη σε κατάρρευση. Οι ΗΠΑ, που παρέμειναν σχετικά ανέπαφες από τις καταστροφές του πολέμου (σε σύγκριση με την Ευρώπη), αναδύθηκαν ως η ισχυρότερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη στον κόσμο. Η ανάγκη για την αποκατάσταση της διεθνούς σταθερότητας και την αποτροπή μελλοντικών πολέμων οδήγησε, αναγκαστικά, τις ΗΠΑ σε έναν πιο ενεργό ρόλο.
2. Ο Ψυχρός Πόλεμος και η Στρατηγική Αποτροπής (τέλη δεκαετίας του 1940). Η βασική αφορμή για την ενίσχυση του ρόλου ΗΠΑ ως εγγυητή της παγκόσμιας ασφάλειας ήταν η αντίπαλη πολιτική και στρατιωτική απειλή από την Σοβιετική Ένωση, η οποία εξαπλωνόταν στην Ανατολική Ευρώπη και προσπαθούσε να προωθήσει τον κομμουνισμό σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Οι ΗΠΑ υιοθέτησαν τη στρατηγική της “Αποτροπής” (Containment).
[Την εισήγαγε το 1947 ο George Kennan το 1947. Η αποτροπή σήμαινε την αποτροπή της επέκτασης της σοβιετικής επιρροής μέσω της πολιτικής και στρατιωτικής στήριξης σε χώρες που ήταν υπό απειλή.
3. Δημιουργία του ΝΑΤΟ (1949). Το ΝΑΤΟ (Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου) , ήταν μια στρατιωτική συμμαχία που περιλάμβανε τις ΗΠΑ και αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, με σκοπό την συλλογική άμυνα απέναντι στην απειλή της Σοβιετικής Ένωσης.
4. Δόγμα Τρούμαν. Ο Πρόεδρος Χάρι Τρούμαν ανακοίνωσε το 19647 περίφημο Δόγμα Τρούμαν, το οποίο έθετε τις ΗΠΑ σε ρόλο υπερασπιστή των δημοκρατικών καθεστώτων παγκοσμίως, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για την παροχή στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας σε χώρες που απειλούνταν από τον κομμουνισμό.
5. Πολεμικές επεμβάσεις και ειρηνευτικές αποστολές τόσο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου όσο και αργότερα
Ο παραπάνω ρόλος των ΗΠΑ προσέφερε προσέφεραν στρατιωτική προστασία και ασφάλεια στις διεθνείς θαλάσσιες οδούς, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στις χώρες να εμπορεύονται και να αναπτύσσουν διασυνδεδεμένες οικονομίες χωρίς να φοβούνται τον πόλεμο ή την πειρατεία.
Οι περισσότερες σύμμαχες χώρες των ΗΠΑ υιοθέτησαν τον “δυτικό τρόπο ζωής”, και οι αγορές βίωσαν (εκτός από αναπόφευκτες εντός του οικονομικού κύκλου κρίσεις) βίωσαν μια κατάσταση ασφάλειας. Αυτή η κατάσταση επέτρεψε την άνθηση των παγκόσμιων αλυσίδων παραγωγής, με πρώτες ύλες από μια χώρα, παραγωγή σε άλλη και κατανάλωση σε μια τρίτη.
Η Σταδιακή Απόσυρση των ΗΠΑ
Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, οι ΗΠΑ άρχισαν να χάνουν το στρατηγικό ενδιαφέρον για την παγκόσμια ηγεμονία. Η εσωτερική πολιτική, η κόπωση από τους πολέμους, και η ενεργειακή αυτάρκεια που πέτυχαν μέσω της επανάστασης του σχιστολιθικού πετρελαίου κατέστησαν την ανάγκη για διεθνή εμπλοκή λιγότερο πιεστική.
Ως αποτέλεσμα, η αμερικανική στρατηγική πολιτική στράφηκε εσωτερικά, και η στρατιωτική παρουσία άρχισε να περιορίζεται. Με αυτή την απόσυρση, το “δίχτυ ασφαλείας” που κρατούσε ενωμένο το διεθνές εμπόριο άρχισε να εξαφανίζεται.
Αλλαγή στις Παγκόσμιες Εφοδιαστικές Αλυσίδες
Η εξάρτηση από παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής και κατανάλωσης –με παραγωγικές μονάδες να βρίσκονται σε χώρες χαμηλού κόστους εργασίας όπως η Κίνα, το Βιετνάμ, ή το Μπαγκλαντές– βασιζόταν στην παγκόσμια σταθερότητα και ελεύθερη ναυσιπλοΐα.
Με τη σταδιακή απόσυρση των ΗΠΑ και την εμφάνιση νέων γεωπολιτικών εντάσεων (Κίνα-Ταϊβάν, Ρωσία-Ουκρανία, Ιράν), το κόστος και το ρίσκο αυτών των παγκόσμιων αλυσίδων αυξάνονται.
Οι μεγάλες πολυεθνικές αναγκάζονται να επαναπατρίσουν την παραγωγή τους –ή να τη μεταφέρουν σε πιο κοντινές και φιλικές χώρες (reshoring και nearshoring)– προκειμένου να ελέγχουν καλύτερα τις αλυσίδες εφοδιασμού.
Η αναγέννηση της αμερικανικής παραγωγής
Οι ΗΠΑ είναι από τις λίγες χώρες που αναμένεται να ωφεληθούν από μια ενδεχόμενη “αποπαγκοσμιοποίηση”.
Ας δούμε κάποιους λόγους:
- Διαθέτουν τεράστιους φυσικούς πόρους (ενέργεια, νερό, γεωργία).
- Διαθέτουν δημογραφική υπεροχή σε σχέση με την Ευρώπη ή την Κίνα (με σχετικά νεότερο πληθυσμό και υγιέστερη μεταναστευτική ροή)
- Η γεωγραφική τους θέση προσφέρει ασφάλεια και απομόνωση από μεγάλες παγκόσμιες συγκρούσεις
- Διεθέτουν αυτονομία στην ενέργεια και στην τεχνολογία
Τα παραπάνω δίνουν στις στις ΗΠΑ τη δυνατότητα να επαναφέρουν την παραγωγή εντός των συνόρων τους και να στραφούν σε ένα πιο αυτάρκες μοντέλο.
Η επιβράδυνση της της Κίνας και άλλων εξαγωγικών οικονομιών
Η Κίνα –με ατμομηχανή της τις εξαγωγές και και εκμετάλλευση του ελεύθερου και σχεδόν απαλλαγμένο από δασμούς παγκοσμιοποιημένο εμπόριο– θα δυσκολευτεί σε ένα κόσμο λιγότερο “παγκοσμιοποιημένο”, με περισσότερο παρεμβατισμό.
Τα στοιχήματα που θα πρέπει να αντιμετωπίσει η Κίνα:
- Δημογραφική πρόβλημα (ταχεία γήρανση)
- Ανάγκες σε ενέργεια
- Ασφάλεια ναυτικών οδών, καθώς εξαρτάται από εισαγωγές πρώτων υλών και εξαγωγές προϊόντων μέσω θαλάσσιων οδών που με την διαφαινόμενη απόσυρση των ΗΠΑ θα πρέπει να προστατεύσει μόνη της).
Το Μέλλον της Παγκόσμιας Τάξης
Η πρόβλεψή είναι ότι ο κόσμος θα κινηθεί προς έναν περιφερειακών πόλων, με μικρότερες γεωοικονομικές ζώνες συνεργασίας. Ο διεθνής διαμοιρασμός εργασίας θα μειωθεί και οι χώρες θα δώσουν έμφαση στην αυτάρκεια, ή τουλάχιστον στην περιφερειακή αυτάρκεια.
Οι ΗΠΑ, εξοπλισμένες με πόρους, υποδομές και την πλεονεκτική γεωγραφική τους θέση, μπορούν να ηγηθούν σε μια νέα φάση περιφερειακής ενδογενούς ανάπτυξης.
Επίλογος
Το μέλλον της παγκόσμιας τάξης είναι αβέβαιο και καθορίζεται από την ταχεία αναδιάρθρωση της διεθνούς σκηνής. Μπορεί η αποχώρηση των ΗΠΑ από τον ρόλο του παγκόσμιου εγγυητή να ανοίγει την πόρτα για νέες περιφερειακές συνεργασίες και πιο αυτόνομες οικονομίες, αλλά το ερώτημα παραμένει: Ποιοι θα αναλάβουν την ευθύνη για την παγκόσμια σταθερότητα σε έναν κόσμο που γίνεται ολοένα και πιο κατακερματισμένος και πολυπολικός; Η εποχή της απόλυτης παγκοσμιοποίησης ίσως έχει φτάσει στο τέλος της, όμως αυτό που έρχεται –ή αυτό που αναδύεται από τις στάχτες της– παραμένει μια ανοιχτή πρόκληση για όλους μας.
